Żydowskie miasto
Niedziela, 19 września 2010Ludność pochodzenia żydowskiego stanowiła nie odłączny element społeczności tejże ziemi oraz samego miasta Przemyśla.
Artykuł ten jest tytułem wstępu do prezentacji pracy dyplomowej Miłosza Kręta pt. "Planowanie zagospodarowania przestrzennego śródmieścia przemyśla z wykorzystaniem zaawansowanych aplikacji graficznych" w której będziecie mogli Państwo zobaczyć świetne wizualizacje dawnej dzielnicy żydowskiej oraz propozycje jej nowego zagospodarowania.
Terytorium Ziemi Przemyskiej od wieków było miejscem, gdzie stykały się różne kultury i narodowości. W samym grodzie nad Sanem obok ludności pochodzenia polskisego, mieszkali Żydzi, Rusini Niemcy, Węgrzy, Czesi oraz przedstawiciele wielu innych narodów dawnej monarchii austro-węgierskiej, a wcześniej Rzeczpospolitej Obojga Narodów.
Ludność pochodzenia żydowskiego stanowiła nie odłączny element społeczności tejże ziemi oraz samego miasta Przemyśla. Pierwsza wzmianka o Żydach w Przemyślu jest najstarszą informacją o gminie żydowskiej w Polsce. Zawiera ona wiadomości dotyczące istnienia osadnictwa żydowskiego już w 1018 r. Z czasem kahał przemyski stał się jedną z największych i najważniejszych gmin żydowskich na terenie dawnego województwa ruskiego. Prawną podstawą osiedlania się Żydów w Przemyślu był przywilej Kazimierza Wielkiego z 1367 r. nadany Żydom na Rusi i w Małopolsce, a następnie status nadany przez Zygmunta Augusta z 1559 r. legalizujący pobyt Żydów w mieście. Na mocy nadawanych przywilejów Żydzi mogli osiedlać się na terenie Przemyśla, jednak jako ludność nie miejska zostali osiedleni w północno- wschodniej części Przemyśla, poza obwarowaniami miejskimi. Kiedy jednak w wyniku rozwoju Przemyśla w wieku XVI zniwelowano dotychczasowe wały wzdłuż obecnej ul. Kazimierzowskiej i zbudowano nowe mury tereny zamieszkałe przez ludność żydowską znalazły się w obrębie miasta. Z czasem powstała rozległa dzielnica w której Żydzi posiadali swój własny szpital, synagogę, łaźnię, koszerną rzeźnię, piekarnię mac, oraz dom kahalny, w którym odbywały się posiedzenia sądu.
Rys. Oryginalne zdjęcia: Sądu Grodzkiego, Synagogi Tempel oraz Starej Synagogi
Dzielnica ta, której zabudowa w większości obecnie nie istnieje znajdowała się pomiędzy ul. Wodną od zachodu, ul. Jagiellońską od południa, a od strony południowej graniczyła z obecną ul. Kazimierzowską. Zachodnia część dzielnicy żydowskiej graniczyła z zabudową miejską przy Bramie Lwowskiej (obecnie Plac na Bramie). W okresie „złotego wieku” dziejów miasta, także w wieku XVII na tzw.: „żydowskim mieście” były trzy ulice: główna ul. Żydowska, ul. Lwowska –Żydowska, powstała wzdłuż częściowo zniwelowanego wału (obecna lewa strona ul. Kazimierzowskiej) oraz ulica Podmurna biegna wzdłuż murów miejskich. W owym czasie istniała ulica Z rynku ku Żydom istniejąca prawdopodobnie w części obecnej ul. Kazimierzowskiej położonej bezpośrednio przy Rynku, a biegnąca właśnie z głównego placu miasta do ówczesnej dzielnicy żydowskiej. Pomimo licznych wojen i klęsk nawiedzających Przemyśl w pierwszych latach XVII w. na „żydowskim mieście” było 54 domy i 32 kamienice. Pierwotna drewniana zabudowa dzielnicy z czasem zmieniła swój charakter, zwłaszcza po wielkim pożarze miasta w 1638 r. W wyniku odbudowy powstało szereg nowych, bardziej okazałych budynków, w tym już wyżej wymienione kamienice. Zatłoczone uliczki pełne żydowskich kramów i sklepów, postacie ortodoksyjnych Żydów w czarnych chałatach tworzyły w prawdzie malowniczy krajobraz miejski, lecz zupełnie obcy dla chrześcijańskich mieszkańców miasta żyjących na sąsiednich ulicach, niekiedy zaledwie kilkanaście metrów dalej. W samym środku miasta istniała odrębna dzielnica z własnym, niezrozumiałym światem. W wiekach następnych granice „żydowskiego miasta” nie uległy zmianie, lecz zmieniała się jego zabudowa. Przybywało wiele nowych okazałych budowli a także synagogi. Zburzenie przez Austriaków końcem XVIII w. murów miejskich spowodowało powstanie nowej przestrzeni pod zabudowę. Na miejscu dawnych obwarowań wzdłuż ul. Jagiellońskiej powstało szereg okazałych, z czasem wielopiętrowych kamienic, które zasadniczo zmieniły charakter zabudowy śródmieścia Przemyśla. Jednak w wewnątrz dzielnicy żydowskiej z jej synagogami, Rybim Placem, wąskimi uliczkami, których nazw nikt dziś już nie pamięta, życie toczyło się wciąż według wielowiekowej tradycji. W dzielnicy żydowskiej ograniczonej poprzez ciasną zabudowę z czasem zabrakło miejsca pod budowę większych gmachów. Wielu wykształconych przedstawicieli społeczności żydowskiej przeprowadzało się poza dzielnicę żydowską. Wielu bogatych Żydów posiadało kamienice, sklepy poza „żydowskim miastem”, wielu z przemyskich Żydów nie porzucając wiary ojców wykształcenie zdobywało na wielu renomowanych uczelniach w Lwowie, Krakowie, stołecznym Wiedniu, a także zagranicą. Z czasem społeczność żydowska osiągnęła wysoki poziom autonomii. Żydzi stali się pełnoprawnymi członkami wielokulturowej zbiorowości lokalnej, ponieważ wśród ludności miejskiej składającej się z trzech dominujących wyznań stanowili grupę najliczniejszą po ludności polskiej.. W 1869 r. zbiorowość żydowska liczyła 5962 osoby, co stanowiło 41,2% ogółu mieszkańców. W roku 1910 na ogólną liczbę 54 tysięcy mieszkańców Przemyśla Żydzi stanowili około 30% ludności miasta, co oznaczało, że 16 tysięcy przemyślan deklaruje judaizm jako swoją religię. Dwadzieścia jeden lat później w mieście mieszkało 49% Polaków, 34% Żydów i 16% Ukraińców. Powyższe liczby wskazują wyraźnie, że Żydzi byli pod względem liczebności po przemyślanach narodowości polskiej stanowili drugą grupą narodowością w Przemyślu. W okresie II wojny światowej sowieci wywieźli około 7 tysięcy Żydów przemyskich w głąb Związku Radzieckiego, a później w okresie okupacji hitlerowskiej większość przemyskich Żydów zginęła w obozach koncentracyjnych i w masowych egzekucjach przeprowadzanych na przedmieściach Przemyśla, zwłaszcza na forcie na Lipowicy oraz w dzielnicy Zielonka. W wyniku działań wojennych oraz planowego działania okupantów dzielnica żydowska przestała istnieć. Również po zakończeniu II wojny światowej nowe komunistyczne władze w ramach usuwania zniszczeń wojennych doprowadziły do rozebrania starej Synagogi i innych budynków, które można było odbudować. W miejscu kamienic i synagog powstały place i skwery. Ulica Jagiellońska straciła swój wielkomiejski charakter. Obecnie wciąż wielu mieszkańców Przemyśla, nie mówiąc już o przyjezdnych nie wie, że w miejscu dzisiejszego parkingu na pl. Rybim i obecnego pl. Berka Joselewicza stała zwarta zabudowa, po której jedyną pamiątką są numery domów przy ul. Ratuszowej i Wałowej. Również po drugiej stronie ul. Jagiellońskiej zamiast wielkiej, reprezentacyjnej kamienicy Nussbauma zniszczonej w trakcie walk niemiecko-sowieckich w 1941 r. znajduje się obecnie pusty plac. Warto może dodać, że tuż obok zostały wówczas również ostrzelane i zniszczone budynki Bazarów Jagiellońskich, stojące na wysokości zjazdu w ulicę Sportową.
Dziś jedynym śladem kilkusetletniej bytności Żydów w Przemyślu są zachowane dwie synagogi oraz cmentarz żydowski przy ul. Słowackiego. Warto podkreślić, że z naszego miasta pochodziło wielu wybitnych przedstawicieli nauki i kultury pochodzenia żydowskiego, którzy wnieśli wielki wkład w rozwój kultury polskiej i europejskiej. Należy choćby wymienić takie postacie jak: historyk i filolog Mateusz Mieses, Mojżesz Schorr, malarz Alfred Binestock, Helena Deutch czy też potomek znanej i zasłużonej dla miasta rodziny Axerów, wybitny polski malarz i scenograf Otto Axer.
Jacek Błoński
W powyższym artykule wykorzystano między innymi:
1. T. Lewicki, Źródła hebrajskie i arabskie do dziejów Przemyśla, Rocznik Przemyski, T. IX, 1967.
2. H. Węgrzynek, Z badań nad dziejami Żydów przemyskich w XV w wieku, Przemyskie Zapiski Historyczne, R. VI-VII, 1988-1989.
3. M. Shorr, Żydzi w Przemyślu do końca XVIII weku, Lwów 1908.
4. J. Motylewicz, Społeczeństwo Przemyśla w XVI i XVII wieku, Rzeszów 2005.
5. W. Kramarz, Ludność Przemyśla w latach 1521-1921, Przemyśl 1930.
6. J. Błoński Zaginiony świat-historia Żydów przemyskich, Przemyśl 2008.
7. J. Błoński A. Cieplińska Przemyśl w czasie II wojny światowej, Przemyśl 2007.
8. J. Krochmal, Krzyż i menora, Żydzi i chrześcijanie w Przemyślu w latach 1559-1772, Przemyśl 1996